Amsterdam gaat met mes en vork de klimaatcrisis te lijf!

Initiatieven
Amsterdam gaat met mes en vork de klimaatcrisis te lijf!

26 oktober 2020

Inleiding

Het voedselsysteem is één van de meest complexe onderdelen van onze maatschappij. Dagelijks worden we als consument voor de keuze gesteld wat er op ons bord belandt, ook al staan we daar niet altijd bewust bij stil. Sommigen gaan vaak uit eten met wisselende gezelschappen, maar anderen eten voornamelijk thuis wat de pot schaft. Voordat een bakje frambozen, een blik kippensoep en een zak afbakcroissants in de keukenkast verdwijnen, hebben die er al een hele reis opzitten. Een gemiddelde Amsterdamse maaltijd legt namelijk 30.000 kilometer af[i] voordat het door ons wordt opgegeten. Tegelijkertijd is ongezond voedsel verleidelijk goedkoop en in overvloed aanwezig in de stad en kampt onze samenleving met een volksgezondheidprobleem doordat veel mensen overgewicht hebben. Je hoeft daarnaast de beelden uit de grootschalige dierenindustrie maar te zien om te begrijpen hoe schadelijk het voedselsysteem voor veel dieren is^{^[ii]}. Op je bord komen dus ethische, sociale, economische en duurzaamheidsvraagstukken samen.

De ecologische voetafdruk van dierlijk voedsel

We kunnen de klimaat- en ecologische crisis niet bestrijden zonder ons voedselsysteem aan te pakken. De huidige landbouw is met 26% wereldwijd de belangrijkste veroorzaker van broeikasgassen[iii] en de grootste drijver van ontbossing[iv]. Dit komt doordat er hele oerwouden worden gekapt om veevoer en palmolie te verbouwen. Om de biodiversiteit te redden zouden we de helft minder vlees moeten eten.[v]

Zestig procent van alle dieren in de wereld leeft in gevangenschap voor de landbouw of visserij.[vi] Uit een in het wetenschapsblad Science gepubliceerd onderzoek[vii] is gebleken dat vlees en zuivelproducten een grotere impact op het milieu hebben dan plantaardige voeding. Het verschil zit vooral in de efficiëntie: vlees en zuivel leveren amper achttien procent van de calorieën en 37 procent van de eiwitten die door de mens geconsumeerd worden, maar gebruiken wel ruim 83 procent van de landbouwgrond en produceren 60 procent van de uitstoot van broeikasgassen. Het minst milieubelastende vlees blijft 6 keer schadelijker voor het klimaat dan bijvoorbeeld erwten en gebruikt 36 keer meer landoppervlakte. Toch eten we nog massaal vlees en zuivel en houden we in Nederland miljoenen dieren voor handel met het buitenland^{^[viii]}. In 2018 zijn we voor het eerst in jaren zelfs meer vlees gaan eten dan daarvoor.^{^[ix]}

Ook het vangen en kweken van vis trekt een wissel op de planeet. Het vangen van vis is de grootste bedreiging van de biodiversiteit in de oceaan. Een derde van de visserijen wordt overbevist en 60% bevindt zich op een kritieke grens van overbevissing.[x] Het kweken van vis in open water zorgt voor milieuschade door het gebruik van antibiotica, voer, mest en chemicaliën. Ook worden de gekweekte vissen vaak gevoerd met gevangen vissen, die daardoor weer overbevist raken.[xi] Bovendien zorgt stikstof, dat als gevolg van de industriële landbouw in het grondwater terecht komt en via de rivieren doorstroomt naar de oceaan, ervoor dat er dode zones ontstaan: hele gebieden waar geen plant of dier meer kan leven.[xii]

Gezondheid

Er valt enorm veel te zeggen over de relatie tussen voedsel en gezondheid en de sociaaleconomische context. Het gaat bij een gezond dieet om volwaardige voeding met de nodige voedingsstoffen. Deze keuze is echter lang niet zo makkelijk gemaakt, want we zien overal om ons heen goedkoop, bewerkt en voedingsstoffenarm voedsel wat de basis vormt van een hoop gezondheidsproblemen. Bovendien is het belangrijk te noemen dat plantaardig voedsel ook bewerkt, voedingsstoffenarm en daarmee ongezond kan zijn. Denk aan wit brood of frisdrank. Maar minder vlees en zuivel eten en méér volkoren graanproducten, peulvruchten, groenten, fruit en plantaardige vleesvervangers zorgt voor een lager risico op hart- en vaatziekten.[xiii] Bij een uitsluitend plantaardig dieet is het wel belangrijk voldoende B12 en ijzer bij te slikken. Vegetariërs hebben minder vaak last van diabetes type 2, en ook patiënten met diabetes type 1 hebben baat bij een vegetarisch dieet.[xiv] Het eten van rood vlees en bewerkt vlees wordt door de WHO beschouwd als waarschijnlijk kankerverwekkend[xv]. Ook het Voedingscentrum besteedt de laatste jaren steeds meer aandacht aan veganisme en roept op tot een plantaardiger dieet.[xvi]

Amsterdams voedselbeleid

Er is in Amsterdam een gigantische vraag naar veganistische producten. Er zijn maar vier steden in de wereld waar de bewoners vaker online naar veganisme zoeken.[xvii] Bij de aankondiging van de nieuwe voedselstrategie voor Amsterdam sprak de verantwoordelijke wethouder grote ambities over ons voedselsysteem dat “niet gezond en niet duurzaam is” en pleitte voor het “verminderen van onze vleesconsumptie”.[xviii] Toen wetenschappers van het IPCC stelden dat er tussen 2050 en 2100 een wereldwijd voedseltekort dreigt als we klimaatverandering niet in toom houden[xix] beloofde de wethouder “de handschoen op te pakken, om te bereiken dat we bewuster met voedsel omgaan.”[xx]

Deze ambitie heeft de gemeente nog niet omgezet in concrete maatregelen en daarom komt de Partij voor de Dieren nu met een 3-puntenplan voor meer plantaardig eten in Amsterdam. De feiten over ons voedselsysteem zijn bekend, de urgentie is groot. De klimaat- en ecologische crisis dwingen ons nu tot actie. Laten we met mes en vork de klimaatcrisis te lijf gaan!

Opzet en financiële dekking

Met dit voorstel presenteert de Partij voor de Dieren een 3-puntenplan om te bereiken dat Amsterdammers en bezoekers in de stad vaker kiezen voor plantaardig en minder vaak voor dierlijk eten. Deze punten worden in dit initiatiefvoorstel stuk voor stuk uitgewerkt met concrete maatregelen die de gemeente Amsterdam zou kunnen nemen. Het gaat om de volgende punten:

1. Stimuleren van een groter plantaardig voedselaanbod
2. Amsterdammers en bezoekers verleiden tot het maken van plantaardige keuzes
3. Aanjagen van de eiwittransitie binnen het voedselsysteem door samenwerking en lobby

Om kennis op te doen en ter inspiratie voor mogelijke maatregelen is voor de totstandkoming van dit initiatiefvoorstel gesproken met een aantal maatschappelijke organisaties en experts. Deze zijn echter niet verantwoordelijk te houden voor de voorgestelde maatregelen, omdat de fractie van de Partij voor de Dieren Amsterdam deze compleet voor haar rekening neemt. We hebben gesprekken gevoerd met de volgende organisaties en mensen:

Nederlandse Vereniging voor Veganisme – Ledenvereniging voor veganisme en kenniscentrum over veganisme[xxi]
ProVeg – Internationale organisatie die zich inzet voor plantaardige voeding[xxii]
V-Enterpreneurs[xxiii] – Netwerk van veganistische ondernemers.
Even Geen Vlees[xxiv] – Stichting ter promotie van plantaardig(er) eten
Food Council MRA[xxv] – Platform voor voedselinitiatieven in de stadsregio Amsterdam
Prof. Jaap Seidell[xxvi] – hoogleraar voeding en gezondheid – Sarphati Amsterdam[xxvii], Vrije Universiteit Amsterdam

Omdat de voedselstrategie bestaat uit verschillende maatregelen en thema’s, wordt “nauw samengewerkt met alle gemeentelijke programma’s waar voedsel een rol in speelt of kan gaan spelen.”[xxviii] Gezien de grote impact van ons voedselsysteem op het klimaat is het logisch voor dekking primair te kijken naar het programma Amsterdam klimaatneutraal.

Het 3-puntenplan voor een plantaardiger Amsterdam

1. Stimuleren van een groter plantaardig voedselaanbod

Hippe, veganistische eetgelegenheden springen door heel Amsterdam als paddenstoelen uit de grond. Ook zijn er tal van restaurants uit de vele culturen die Amsterdam rijk is die traditionele veganistische gerechten serveren. Het is de reden dat Amsterdam in 2017 werd uitgeroepen tot vegan hoofdstad van Europa. Maar ondertussen eten we in Nederland voor het eerst in jaren ook weer meer vlees dan het jaar daarvoor, juist buiten de deur.[xxix] De horeca kan dus een belangrijke rol spelen in de eiwittransitie, zowel in het promoten van lekkere plantaardige maaltijden als in het verminderen van dierlijke consumptie. Tegelijkertijd kan de gemeente invloed uitoefenen door regels te stellen, horecagelegenheden te stimuleren meer plantaardige opties te serveren en vegan en vegan-vriendelijke restaurants aandacht te geven.

Zo is in de Belgische stad Gent de donderdag uitgeroepen als ‘Veggiedag’ in samenwerking met restaurants.[xxx] Bewoners worden met campagnes opgeroepen op donderdag vegetarisch te eten en restaurants krijgen professionele hulp met het bereiden van plantaardige gerechten. Inmiddels doen 951 restaurants mee in Gent en heeft het initiatief navolging gekregen in steden over de hele wereld, van Nijmegen tot Sao Paolo en New York. In Nederland is de Meatless Monday al een bekend fenomeen en Amsterdam kan dit verder onder de aandacht brengen en toepassen in overheidsgebouwen en gesubsidieerde instellingen.

De gemeente kan ook inzetten op het stimuleren van onderzoek naar de productie en verwerking van plantaardig voedsel. Al in 2006 werd onder wethouder Marijke Vos, in het programma Proeftuin Amsterdam[xxxi], interdisciplinair onderzoek ingezet naar voedsel. Met de Werkplaats Voedsel[xxxii] wordt dit nu weer opgepakt door de gemeente en ontstaat de mogelijkheid om de nadruk te leggen op plantaardig voedsel.

Nederland kent wel honderden gedreven ondernemers die zich bezig houden met veganisme en plantaardig eten. Dit gaat van horeca, tot kleinschalige productie en verwerking, webshops en ouderwetse winkels. Door vegan-ondernemers naar de stad te trekken, met elkaar in contact te brengen en ze te ondersteunen kan de gemeente de eiwittransitie een belangrijke impuls geven en meer ruimte geven aan kleinschalige, lokale en plantaardige ondernemers.

De Partij voor de Dieren Amsterdam ziet de volgende mogelijke concrete maatregelen om een groter plantaardig voedselaanbod te stimuleren via de horeca en andere ondernemers:

Het initiatief nemen voor samenwerkingsacties met supermarkten en horecagelegenheden in de stad om het aanbod van plantaardige opties te stimuleren en voor positieve promotie te zorgen.
De Meatless Monday-campagne omarmen en in de praktijk brengen door in de kantines van de gemeente op maandag plantaardig eten in het zonnetje te zetten met een groter plantaardig aanbod en/of aantrekkelijke acties zoals een plantaardig proeverijtje.
In de subsidievoorwaarden van Amsterdam opnemen dat het bij gesubsidieerde instellingen met eetgelegenheden dagelijks mogelijk moet zijn om een volwaardig plantaardige maaltijd te eten en met de eigen restauratie het goede voorbeeld geven.
Met publieke instellingen een convenant sluiten om te zorgen dat medewerkers, bezoekers en patiënten vanaf 2022 volwaardige plantaardige maaltijdopties kunnen verkrijgen in alle met publiek geld betaalde instellingen. Hierover in overleg te gaan met scholen, onderzoeksinstellingen, ziekenhuizen, musea en andere met publiek geld betaalde instellingen met restauratie of catering.
In de vergunningsvoorwaarden van evenementen opnemen dat er volwaardige plantaardige opties beschikbaar dienen te zijn wanneer er een voedselaanbod is op het evenement. De invulling hiervan als onderdeel terug laten komen in het duurzaamheidsplan dat ondernemers bij de vergunningsaanvraag moeten indienen.
Een einde maken aan de wildgroei van op toeristen gerichte steakhouses en andere vleesrestaurants door het brancheringsbeleid uit te breiden.
De mogelijkheden onderzoeken om bij vrijkomende marktplaatsen een voorkeursbeleid te voeren voor aanbieders van plantaardige producten. Bij de experimentele ‘kraam-ruimte’ op de warenmarkten[xxxiii] inzetten op kramen met een volledig plantaardig aanbod.
Binnen het programma ‘Koplopers Duurzame Hotels’, waarin momenteel het verduurzamen van de ontbijt- en restaurantcatering centraal staat[xxxiv], te streven naar meer volwaardige plantaardige maaltijdopties in het aanbod.
Bij de NS de wens neerleggen om in het assortiment van eetgelegenheden op de Amsterdamse treinstations en de perrons (zoals de Kiosks) meer plantaardige, gezondere opties te vinden en verkennen hoe hierin kan worden samengewerkt.
De Amsterdamse ambitie om het plantaardig aanbod in de stad te vergroten onder de aandacht brengen via de samenwerking die de gemeente al heeft in het kader van de aanpak van minder ongezond eten: met de Bedrijven Investeringszones (BIZ-aanpak), de Koninklijke Horeca Nederland en ondernemersverenigingen.
Een vervolg geven aan de pilot ‘nieuwe eiwitten via de menukaart’[xxxv]; waar verschillende typen restaurants plantaardige eiwitbronnen aanboren en hier expliciet over communiceren op hun menukaart.
Proactief werken aan het aantrekken van MKB en startups die bijdragen aan een gezond en plantaardig voedselaanbod.
Veganistische ondernemers ondersteunen door ze te helpen te navigeren door regelgeving, ze in contact te brengen met bestaande instanties en ze te begeleiden met het aanvragen van (lokale, nationale en Europese) subsidies.
Winkelstraatmanagers proactief laten werken aan het invullen van pop-up stores met veganistische concepten.
Bij het startup-in-residence programma van de gemeente op zoek gaan naar startups die zich bezighouden met de eiwittransitie.
Bij de uitvraag van stadslandbouwprojecten inzetten op uitsluitend plantaardige activiteiten en hierbij experimenten met het verbouwen van plantaardige eiwitbronnen aan te moedigen.
In het werkplan van de Academische Werkplaats Voedsel onderzoek te stimuleren naar de productie, verwerking en consumptie van plantaardig eten en haar gevolgen voor de gezondheid van mens en planeet.

2. Amsterdammers en bezoekers verleiden tot het maken van plantaardige keuzes

‘Melk is goed voor elk’, ‘Melk moet’, en ‘Melk de Witte Motor’. Al sinds de jaren dertig probeert de melkindustrie ons te overtuigen van het belang van melk voor onze gezondheid door middel van door de overheid gesubsidieerde campagnes (om boeren die kampten met melkoverschotten aan het werk te houden). Na decennia van lobby zit melk diep in onze cultuur ingebakken.[xxxvi] In de documentaire The Game Changers wordt inzichtelijk hoe ook de vleesindustrie jarenlang aan het imago van vlees heeft gewerkt, zodat we vlees nu zien als ‘stoer’ en ‘mannelijk’.[xxxvii] We kunnen niet naar een plantaardig(er) dieet zonder deze beelden te doorbreken. Als de hele stad volhangt met vleesreclames zijn campagnes voor plantaardig eten gedoemd te mislukken. Er zal dus moeten worden gestopt met de promotie van dierlijke voeding en tegelijkertijd juist moeten worden ingezet op voorlichting over en verleiding tot plantaardige alternatieven.

Gelukkig zijn er allerlei initiatieven ontstaan vanuit de samenleving om meer plantaardig eten te promoten. Landelijk is de Nationale Week Zonder Vlees bij velen inmiddels bekend: een campagne die Nederlanders oproept mee te doen aan een week geen vlees eten. Ook het wereldwijde initiatief Meatless Monday krijgt steeds meer bekendheid in Amsterdam. De Vrije Universiteit Amsterdam doet hier bijvoorbeeld aan mee, wat inhoudt dat de cateraar Sodexo als onderdeel van hun duurzaamheidsplan elke maandag meer vegetarische opties aanbiedt en over de voordelen communiceert[xxxviii]. Verder zijn er de afgelopen jaren verschillende festivals georganiseerd waarbij het promoten van plantaardig eten centraal stond: het Vegan Food Festival, Veggie Festival en Viva Las Vega’s.

Toch is een plantaardige keuze niet vanzelfsprekend en wordt er zoals hierboven beschreven nog steeds veel vlees gegeten. ‘Waar vind je lekkere veganistische recepten?’ en ‘Kan je wel gezond vegan zijn?' -het zijn veelgehoorde vragen als het over plantaardig eten gaat. Een gebrek aan kennis is voor mensen nog een beperking om plantaardig(er) te eten. En jong geleerd is oud gedaan. Jamie Oliver vertelde hierover in zijn Ted Talk hoe volwassenen geneigd zijn op de automatische piloot terug te vallen op simpele gerechten die zij op jonge leeftijd hebben geleerd te bereiden[xxxix].

De gemeente kan plantaardig eten onderdeel maken van het reguliere onderwijs, voor verschillende groepen volwassen Amsterdammers educatie over plantaardig eten organiseren en de kennis over plantaardig voedsel bij voedselprofessionals vergroten. Zo is de gemeente al betrokken bij het opleidingstraject House of Hospitality en de opleiding Voeding en Diëtetiek aan de Hogeschool voor Amsterdam en wil de gemeente hierin meer aandacht laten opnemen voor gezond en duurzaam voedsel. Dit kan de gemeente direct concreter maken door het belang van meer plantaardige voeding hierbij te betrekken.

De Partij voor de Dieren Amsterdam ziet de volgende mogelijke concrete maatregelen om Amsterdammers en bezoekers van de stad te verleiden tot het maken van plantaardige keuzes:

Op de gemeentelijke website en via amsterdam&partners communiceren over het plantaardig aanbod van Amsterdam, samenwerkingsacties die hiertoe gaande zijn en hoe de stad Meatless Monday omarmt. Hierbij positief communiceren over de deelnemende organisaties, publieke instellingen en bedrijven.
Een campagne starten over onze ‘voedselafdruk’, waarin enerzijds de herkomst en de impact van dierlijke voedselproducten op de gezondheid van mens en planeet centraal staan en anderzijds aandacht is voor tips die het zo makkelijk en leuk mogelijk maken om plantaardig(er) te eten.
Op de website van de GGD Amsterdam aandacht besteden aan de relatie tussen gezondheid en plantaardiger eten, en het op verantwoorde wijze volgen van een plantaardig dieet.
De eiwittransitie een rol geven in de Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht.
Bij het vragen om meer aandacht voor gezond en duurzaam voedsel binnen opleidingen in de voedingssector specifiek het belang van meer plantaardig voedsel meenemen.
Reclames voor vlees, zuivel en vis in de openbare ruimte van Amsterdam tegengaan door hierover restricties op te nemen in reclameovereenkomsten.
De medewerkers van de gemeente Amsterdam oproepen om deel te nemen aan de Vegan Challenge[xl] in het kader van duurzaamheid, gezondheid en/of dierenwelzijn.
In het jaarrond programma tuinbouw voor leerlingen van groep 6/7 aandacht besteden aan het verwerken van de oogst en het koken van volwaardige plantaardige maaltijden.
Stimuleren dat in de Huizen van de Buurt plantaardige kookworkshops worden georganiseerd.
Bij het opstellen van de aangekondigde Amsterdamse Norm Gezonde Voedselomgeving[xli] de richtlijnen zodanig concretiseren dat er meer aandacht komt voor plantaardige en minder voor dierlijke voeding.
Lering trekken uit de Nijmeegse webserie ‘Kleurrijk Koken’[xlii], waarin Nijmegenaren van diverse culturele achtergronden gezonde gerechten uit hun cultuur bereiden, en verkennen in hoeverre een soortgelijk project in Amsterdam mogelijk zou zijn.
Inspiratiesessies plantaardig koken organiseren voor koks van Amsterdamse restaurants, hiervoor samenwerken met koks van Amsterdamse restaurants uit culturen die traditioneel veel plantaardige maaltijden serveren.

3. Aanjagen van de eiwittransitie binnen het voedselsysteem door samenwerking en lobby.

Veel beslissingen worden op nationaal of internationaal niveau gemaakt. Zo is er een Europese subsidie voor schoolmelk die verplicht moet worden uitgegeven door landen. Aan welk bedrijf landen deze subsidie geven en hoe ze dit bepalen is aan de landen zelf, maar dat het niet om plantaardige melk mag gaan is vastgelegd. In Nederland krijgt Campina op dit moment de subsidie. Ze gebruikt deze om kinderen melk en suikerrijke chocolademelk en drinkyoghurt te geven.[xliii] Een soortgelijk verhaal geldt voor Europese vleessubsidies. Producent van vegetarische en veganistische producten Jaap Korteweg riep vicevoorzitter van de Europese Commissie Frans Timmersmans eerder dit jaar dan ook op om vleessubsidies te gebruiken voor vegetarische alternatieven.[xliv]

Ook hebben banken een grote rol in de voedselindustrie. Door te investeren de grootschalige kap van oerwouden voor het verbouwen van soja[xlv] en door boeren vast te laten houden aan een bewezen vervuilende bedrijfsvoering houden ze het huidige systeem in stand. Internationale samenwerking is cruciaal om hier iets aan te doen.

Ook de prijzen van voedsel komen internationaal tot stand. De wereldvoedselmarkt leidt op dit moment tot grootschalige productie van zo goedkoop mogelijke producten. True Pricing is een organisatie die een methode heeft ontwikkeld om de echte prijs van producten te berekenen, waarbij ook de impact op de planeet wordt meegenomen. Hier komt bijvoorbeeld uit dat Nederlandse melk weliswaar minder schade veroorzaakt dan melk die elders wordt geproduceerd, maar dat de productie van plantaardige melk zelfs een positieve bijdrage kan leveren aan de staat van de planeet.[xlvi]

Om duurzame veranderingen in ons voedselsysteem voor elkaar te krijgen zijn samenwerking en lobby dan ook onmisbaar. Amsterdam pleit al actief bij de Rijksoverheid voor onder andere het instellen van een suikertaks op frisdranken, een verlaging van de btw voor groente, fruit en water en ondersteunend beleid om de (toenemende) beschikbaarheid van het ongezonde voedselaanbod in te dammen. Juist voor de eiwittransitie is het van belang om verder te kijken dan de gemeentegrenzen en de problematiek breed aan te kaarten.

De Partij voor de Dieren Amsterdam ziet de volgende mogelijke concrete maatregelen om de eiwittransitie binnen het voedselsysteem aan te jagen via gemeente-overstijgende samenwerkingsverbanden en lobbyinitiatieven:

In overleggen met andere gemeentes, regionale en samenwerkingsplatforms het voortouw nemen in het organiseren van beleid om tot lokaal geproduceerd, plantaardig voedsel te komen. Denk hierbij aan het regionale platform Voedsel Verbindt[xlvii], de nationale City Deal – Voedsel op de Stedelijke Agenda[xlviii] en de internationale Milan Urban Food Policy Pact[xlix].
Binnen samenwerkingsplatformen organisaties met grote gevestigde belangen, zoals banken, aanspreken op hun verantwoordelijkheid in de bestaande sector; deze oproepen om niet alleen te investeren in nieuwe markten, maar juist bestaande bedrijven de ruimte te geven en te ondersteunen in een transitie naar een plantaardige(re) onderneming.
Binnen bestaande platforms als het Milan Urban Food Policy Pact aandacht vragen voor het afschaffen van de Europese subsidies voor schoolmelk en vlees.
Bij het Rijk lobbyen voor het invoeren van een ‘True Price System’ van voedsel en de mogelijkheden onderzoeken om ons als gemeente aan te sluiten bij de True Animal Protein Price coalitie.[l]
Periodiek een platformbijeenkomst organiseren voor wetenschappers, producenten van plantaardige producten, vegan horeca, vegan detailhandel en veganistische organisaties, met als doel samenwerking en kennisdeling te versterken, en kansen en mogelijkheden te verkennen.
Bij het Amsterdamse onderzoek naar het implementeren van ‘Feeding the City’ bij de Floriade in 2022[li] mee te nemen hoe plantaardig eten en de eiwittransitie een belangrijke rol kan krijgen.